کێ بوو بە براوەى خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبیى ساڵى 2010؟
شه‌ریف فه‌لاح-هه‌ولێر
سەرەنجام ئاکادیمیاى نۆبێڵ لە بەیاننامەیەکدا دانى خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبیى ساڵى2010ى بە ماریۆ بارگاس یۆسا، نووسەرى گەورە و ناوبەدەروەى پرۆیى راگەیاند و هەموو ئەگەر و گومانەکانى بە یەکجارى رەواندەوە، چونکە زۆرێک لە ناوەندە ئەدەبییەکان جیهان باسیان لە بەخت و شانسى "هارۆکى موراکامى "ى ژاپۆنى و " کورمک مەک کارتى" ى ئەمریکاییان بۆ وەرگرتنى ئەو خەڵاتە دەکرد، بەڵام ئاکادیمیاى نۆبێل جارێکى تر نیشانى دا کە پێش بینى کردنى براوەکانى خەڵاتى نۆبێڵ و بە تایبەت بوارى ئەدەب وەڕاست ناگەڕێ. یووسا کە ئێستا بۆتە براوەى ئەو خەڵاتە 5/1 میلیۆن دۆلارییە، لە وتوێژێکدا لە وەڵامى ئەوەى کە بۆچوونە لیبراڵەکانى کە زۆر جار وەک دەمارگرژى خۆ دەنوێنن، لە وەرگرتنى خەڵاتى نۆبێڵ بێبەرى دەکەن، رایگەیاندبوو: کە هیچکات لەبەر وەرگرتنى خەڵاتى نۆبێڵى ئەدەبیات، بیروباوەڕە سیاسییەکانى ناگۆڕى.یووسا لەو باوەڕە دایە ئەو جۆرە ئەدەبەى کە ئافراندوویەتى لەو روانگانەوە هەڵێنجراون کە سەردەمى لاویەتى بە خوێندنەوەى بەرهەمەکانى ژان پۆل سارتر فێریان بووە و هەر
ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى کە رووبه‌ڕووى دەوڵەتە دیکتاتۆرییەکان و کەسانێکى وەکوو: فیدێل کاسترۆ، هۆگۆچاڤز و پینۆشە ببێتەوە.
یووسا لە 28ى مارسى ساڵى 1936ى زایینى لە شارى "ئەریکیبا"ى وڵاتى پێرۆ لە دایک بووە، بەڵام دە ساڵى یەکەمى تەمەنى لە "بۆلیڤى" بەسەر بردووە، ساڵى 1946 لەگەڵ بنەماڵەکەى گەڕایەوە وڵاتى خۆى. لە زانستگا لە بوارەکانى ئەدەبیات ء یاسادا درێژەى بە خوێندن داوە و لە تەمەنى 19 ساڵیدا لەگەڵ "خولیا ئورکیدى"، کە یەکێک لە خزمە نزیکەکانى خۆى و هەژدە ساڵ لەو گەورەتر بوو، ژیان هاوبەشى پێکهێنا ء سەرەڕاى ئەوەى کەلە دوو رۆمانیدا ئەوى کردۆتە یەکێک لە کاراکتێرە سەرەکییەکان، بەڵام ئەم ژیانە زۆرى نەخایاند ء ساڵى 1964 لێک جودا بوونەوە ء ساڵى 1965 لەگەڵ "پاتریسیا" ژیانى هاوبەشى پێکهێنا کە هەتا ئەمڕۆ هاوسەریەتى ء سێ منداڵیان هەیە. یووسا بۆ ماوەى چەندین ساڵ لە ئورووپا ء بە تایبەت لە پاریس، لەندەن ء مادرید ژیاوە ء سەرقاڵى کارى رۆژنامەوانى بووە و یەکێک لە گۆشە نووسانى رۆژنامەى بەناوبانگى ( ئێل پاس )ى ئیسپانیایە و لە ساڵى پارەوە لە زانستگاى " پرینستۆن"ى ئەمریکا وانە دەڵێتەوە.
یوسا لە کارنامەى خۆیدا بووە بە خاوەنى خەڵاتە ئەدەبییەکانى " سێروانتس" و " دۆن کیشۆت " کە ساڵى 2008 بە هۆى بووژاندنەوەى ئەدەبیاتى ئەمریکاى لاتین لە فەرانسە پێی دراوە. ناوەرۆکى زۆرێک لە بەرهەمەکانى لەبارەى کولتور ء مێژوو داب ء نەریتى ئەمریکاى لاتین ء وڵاتانى دیکتاتۆر لێدراو بە تایبەت "پێرۆ"وە.
بەرهەمەکانى لە بوارى رۆماندا بریتین لە: (بەهەشت لەوێ 2003)، (بەزم ء گۆبەنى بزن 2000)، (شەڕى ئاخرزەمان 1981)، ( وتووێژ لە کاتدراڵ 1969)، ( خانووى کەسک 1965)، ( ساڵە سەگییەکان 1963)، ( سەردەستەکان )، ( ژیانى راستەقینەى ئالخاندرۆ مایتا )، (ستایشى زڕدایک)، ( رێگاى بەهەشت ) و ( خاتوو تاکنا ).
بەرهەمە لێکۆڵینەوەییەکانى بریتین لە: زمانى هەیەجان (2001)، نامەگەلێک بۆ رۆماننووسى گەنج (1997)، ماسى لە دەریا ( 1993)، کەتوارى پەنهان (1990) ، نێوان سارتر ء کامۆ (1981) و ( بۆ ئەدەبیات؟ ). شانۆنامەکانى بریتین لە: دێوانى هەیوانەکان( 1993) ، گاڵتە (1986) ، زۆربەى ئەو بەرهەمانەى بە چەندین زمان بۆ وێنە: فەرەنسى، ئیتالیایى، پورتەغاڵى، ئینگلیزى، ئاڵمانى، رووسى، فینلەندى، تورکى، ژاپۆنى، چینى، چێکى، عەرەبى ، فارسى وەرگێڕدراون. یووسا هەتا ئێستا بۆتە خاوەن چەندین خەڵاتى مەزنى ئەدەبیى نێودەوڵەتى ، هەر ئەوەش واى کردووە کە لە ماوەى دوو دەیەى رابردوودا هەموو ساڵێ وەکوو یەکێک لە پاڵێوراوانى هەمیشەیى نۆبێڵى ئەدەبى ناوى تۆمار بکرێ.
ناوبراو بە هۆى بیروباوەڕى سیاسیى لیبراڵ و پێداگریى لەسەر ریفۆرمى سیاسى لە وڵاتانى ئەمریکاى لاتین و دژایەتى لەگەڵ سیستمە دیکتاتۆرییەکان ساڵى 1990 لەلایەن هاوپەیمانیى حیزبە ( محافزە کار )ەکانەوە، پاڵێورا بۆ پۆستى سەرکۆماریى پرۆ کە سەرەنجام لەلایەن رکەبەرێک بەناوى ( ئالبێرتۆ فووجى موورى )یەوە شکستى خوارد و پاشان هەر ئەمەش بووە هۆکارى کێشە و نێوان ناخۆشیى لەگەڵ ( گابریل گارسیا مارکێز ) گەورە نووسەرى جیهانى و یەکێک لە هەڤاڵ ، دۆستانى نزیکى یووسا و سەرەنجام ساڵى 2003 بە هۆى جیاوازیى بیرءڕاى سیاسى ، کێشەیەک کە لە نێوانیان هاتە ئاراوە، کار کێشایە دەست لێک بەرز کردنەوە بە یەکجارى لێک دابڕان.
ئەوەى جێگاى تێڕامان و لێ وەردبوونەوەیە و پێویستە باسى لێوە بکرێ، ئەوەیە کە خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبى یەکێک لە گرینگترین خەڵاتە ئەدەبییەکانى دنیایە و سەرنجێکى زۆرى پێ دەدرێ، هەر بۆیە گلە و رەخنەى زۆر لە ئەنجامەکانى دەگیرێ. بەڵام وادیارە لێژنەى ئاکادیمیاى دانى خەڵاتى نۆبێڵى ئەدەبى ماوەى چەند ساڵێکە گۆڕانیان بەسەر پێوەرە ستاندارد و جیهانیەکان بۆ دیاریکردنى ئەو خەڵاتە هێناوە و کەمتر لایەنى هونەرى و جوانیناسى و سەنعەتە باوەکان و جەوهەرى نووسین لەبەرچاو دەگرن و بە جۆرێک هێژمۆنیى سیاسى و بە تایبەت وەرووژاندنى کێشە نەتەوەیى و فەرهەنگییەکان و پێشێلکاریى مافى مرۆڤ بەسەر بیروڕاکاندا زاڵە و ئەمەش لە هەڵبژێرانى "ئۆرهان پامۆک" نووسەرى ناودارى تورکیە وەک براوەى خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبیى ساڵى 2006 بە هۆى ورووژاندنى ژینۆساید و کۆمەڵکوژیى ئەرمەنییەکان لەلایەن تورکیەوە، هەروەها "ماریۆ بارگاس یووسا"ى پرۆیى بۆ خەڵاتى نۆبێڵى ئەدەبیى ئەمساڵ و چەندین نموونەى دیکەدا بە جوانى خۆى دەردەخات. بەڵام بە نیسبەت یووساوە بەپێى تایبەتمەندیى دەق و نووسینەکانى و رۆڵى لە بووژاندنەوەى ئەدەبیاتى ئەمریکاى لاتین و ورووژاندنى مەسەلەى باس هەڵگرى بیرى لیبراڵ بەڕاى زۆرێک لە شارەزایانى ئەدەب کە پێشتر پێش بینیان کردبوو، شایستەى ئەو خەڵاتەیە.
----------------------------------
له پێشه‌نگ وه‌رگیراوه
ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى کە رووبه‌ڕووى دەوڵەتە دیکتاتۆرییەکان و کەسانێکى وەکوو: فیدێل کاسترۆ، هۆگۆچاڤز و پینۆشە ببێتەوە.
یووسا لە 28ى مارسى ساڵى 1936ى زایینى لە شارى "ئەریکیبا"ى وڵاتى پێرۆ لە دایک بووە، بەڵام دە ساڵى یەکەمى تەمەنى لە "بۆلیڤى" بەسەر بردووە، ساڵى 1946 لەگەڵ بنەماڵەکەى گەڕایەوە وڵاتى خۆى. لە زانستگا لە بوارەکانى ئەدەبیات ء یاسادا درێژەى بە خوێندن داوە و لە تەمەنى 19 ساڵیدا لەگەڵ "خولیا ئورکیدى"، کە یەکێک لە خزمە نزیکەکانى خۆى و هەژدە ساڵ لەو گەورەتر بوو، ژیان هاوبەشى پێکهێنا ء سەرەڕاى ئەوەى کەلە دوو رۆمانیدا ئەوى کردۆتە یەکێک لە کاراکتێرە سەرەکییەکان، بەڵام ئەم ژیانە زۆرى نەخایاند ء ساڵى 1964 لێک جودا بوونەوە ء ساڵى 1965 لەگەڵ "پاتریسیا" ژیانى هاوبەشى پێکهێنا کە هەتا ئەمڕۆ هاوسەریەتى ء سێ منداڵیان هەیە. یووسا بۆ ماوەى چەندین ساڵ لە ئورووپا ء بە تایبەت لە پاریس، لەندەن ء مادرید ژیاوە ء سەرقاڵى کارى رۆژنامەوانى بووە و یەکێک لە گۆشە نووسانى رۆژنامەى بەناوبانگى ( ئێل پاس )ى ئیسپانیایە و لە ساڵى پارەوە لە زانستگاى " پرینستۆن"ى ئەمریکا وانە دەڵێتەوە.
یوسا لە کارنامەى خۆیدا بووە بە خاوەنى خەڵاتە ئەدەبییەکانى " سێروانتس" و " دۆن کیشۆت " کە ساڵى 2008 بە هۆى بووژاندنەوەى ئەدەبیاتى ئەمریکاى لاتین لە فەرانسە پێی دراوە. ناوەرۆکى زۆرێک لە بەرهەمەکانى لەبارەى کولتور ء مێژوو داب ء نەریتى ئەمریکاى لاتین ء وڵاتانى دیکتاتۆر لێدراو بە تایبەت "پێرۆ"وە.
بەرهەمەکانى لە بوارى رۆماندا بریتین لە: (بەهەشت لەوێ 2003)، (بەزم ء گۆبەنى بزن 2000)، (شەڕى ئاخرزەمان 1981)، ( وتووێژ لە کاتدراڵ 1969)، ( خانووى کەسک 1965)، ( ساڵە سەگییەکان 1963)، ( سەردەستەکان )، ( ژیانى راستەقینەى ئالخاندرۆ مایتا )، (ستایشى زڕدایک)، ( رێگاى بەهەشت ) و ( خاتوو تاکنا ).
بەرهەمە لێکۆڵینەوەییەکانى بریتین لە: زمانى هەیەجان (2001)، نامەگەلێک بۆ رۆماننووسى گەنج (1997)، ماسى لە دەریا ( 1993)، کەتوارى پەنهان (1990) ، نێوان سارتر ء کامۆ (1981) و ( بۆ ئەدەبیات؟ ). شانۆنامەکانى بریتین لە: دێوانى هەیوانەکان( 1993) ، گاڵتە (1986) ، زۆربەى ئەو بەرهەمانەى بە چەندین زمان بۆ وێنە: فەرەنسى، ئیتالیایى، پورتەغاڵى، ئینگلیزى، ئاڵمانى، رووسى، فینلەندى، تورکى، ژاپۆنى، چینى، چێکى، عەرەبى ، فارسى وەرگێڕدراون. یووسا هەتا ئێستا بۆتە خاوەن چەندین خەڵاتى مەزنى ئەدەبیى نێودەوڵەتى ، هەر ئەوەش واى کردووە کە لە ماوەى دوو دەیەى رابردوودا هەموو ساڵێ وەکوو یەکێک لە پاڵێوراوانى هەمیشەیى نۆبێڵى ئەدەبى ناوى تۆمار بکرێ.
ناوبراو بە هۆى بیروباوەڕى سیاسیى لیبراڵ و پێداگریى لەسەر ریفۆرمى سیاسى لە وڵاتانى ئەمریکاى لاتین و دژایەتى لەگەڵ سیستمە دیکتاتۆرییەکان ساڵى 1990 لەلایەن هاوپەیمانیى حیزبە ( محافزە کار )ەکانەوە، پاڵێورا بۆ پۆستى سەرکۆماریى پرۆ کە سەرەنجام لەلایەن رکەبەرێک بەناوى ( ئالبێرتۆ فووجى موورى )یەوە شکستى خوارد و پاشان هەر ئەمەش بووە هۆکارى کێشە و نێوان ناخۆشیى لەگەڵ ( گابریل گارسیا مارکێز ) گەورە نووسەرى جیهانى و یەکێک لە هەڤاڵ ، دۆستانى نزیکى یووسا و سەرەنجام ساڵى 2003 بە هۆى جیاوازیى بیرءڕاى سیاسى ، کێشەیەک کە لە نێوانیان هاتە ئاراوە، کار کێشایە دەست لێک بەرز کردنەوە بە یەکجارى لێک دابڕان.
ئەوەى جێگاى تێڕامان و لێ وەردبوونەوەیە و پێویستە باسى لێوە بکرێ، ئەوەیە کە خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبى یەکێک لە گرینگترین خەڵاتە ئەدەبییەکانى دنیایە و سەرنجێکى زۆرى پێ دەدرێ، هەر بۆیە گلە و رەخنەى زۆر لە ئەنجامەکانى دەگیرێ. بەڵام وادیارە لێژنەى ئاکادیمیاى دانى خەڵاتى نۆبێڵى ئەدەبى ماوەى چەند ساڵێکە گۆڕانیان بەسەر پێوەرە ستاندارد و جیهانیەکان بۆ دیاریکردنى ئەو خەڵاتە هێناوە و کەمتر لایەنى هونەرى و جوانیناسى و سەنعەتە باوەکان و جەوهەرى نووسین لەبەرچاو دەگرن و بە جۆرێک هێژمۆنیى سیاسى و بە تایبەت وەرووژاندنى کێشە نەتەوەیى و فەرهەنگییەکان و پێشێلکاریى مافى مرۆڤ بەسەر بیروڕاکاندا زاڵە و ئەمەش لە هەڵبژێرانى "ئۆرهان پامۆک" نووسەرى ناودارى تورکیە وەک براوەى خەڵاتى نۆبێلى ئەدەبیى ساڵى 2006 بە هۆى ورووژاندنى ژینۆساید و کۆمەڵکوژیى ئەرمەنییەکان لەلایەن تورکیەوە، هەروەها "ماریۆ بارگاس یووسا"ى پرۆیى بۆ خەڵاتى نۆبێڵى ئەدەبیى ئەمساڵ و چەندین نموونەى دیکەدا بە جوانى خۆى دەردەخات. بەڵام بە نیسبەت یووساوە بەپێى تایبەتمەندیى دەق و نووسینەکانى و رۆڵى لە بووژاندنەوەى ئەدەبیاتى ئەمریکاى لاتین و ورووژاندنى مەسەلەى باس هەڵگرى بیرى لیبراڵ بەڕاى زۆرێک لە شارەزایانى ئەدەب کە پێشتر پێش بینیان کردبوو، شایستەى ئەو خەڵاتەیە.
----------------------------------
له پێشه‌نگ وه‌رگیراوه
بە بابەتێک دەربارەى ناڕەزایەتى دەربڕینى دوکتۆر فەرهاد پیرباڵ بە بوونى شاعیران و نووسەرانى بەیتى رەهبەرى لە فستیوالی گەلاوێژ ئاپم. خوشحاڵ ئەبم ئەگەر سەردانم بکەن.
پاسخحذفhttp://chlcheme.blogfa.com/post-35.aspx
پاسخحذف