نۆبێل له سه‌ره‌تاوه تا ئێستا
وه‌رگێڕان و پێکهێنانی : فه‌وزیه سوڵتانبه‌گی
کارو باری دابه‌ش کردنی خه‌ڵاته‌که‌ش ده‌که‌وێته ئه‌ستۆی سێ رێخراوه‌ی سوئێدی و لێژنه‌یه‌کی تایبه‌ت که له لایه‌ن پارلمانی نۆروێژه‌وه دیاری ده‌کرێت.
نوێنه‌ری ئه‌یاله‌ته‌کانی سوئێد و نۆروێژ که ئه‌و کات ولاتێکی یه‌کپارچه بوو و راپه‌راندنی ئه‌و ئیش و کارانه‌یان له ئه‌ستۆ بوو.
چۆنیه‌تی دابه‌ش کرانی خه‌ڵاتی نوبێل
ئه‌و تاقمانه‌ی به‌پێی پێره‌وی بنکه‌ی نوبێل کار ده‌که‌ن،له چوار به‌ش پێک دێن:
1- چوار ده‌سته‌ی تایبه‌تی دانی خه‌ڵات، واته ئاکادیمی عولومی سه‌ڵته‌نه‌تی (بۆ شیمی و فیزیک)
2- رێخراوه‌ی پزیشکی سه‌ڵته‌نه‌تی کارۆلین(بۆ پزیشکی)
3- کومیته‌ی نۆروێژی نوبێل،سه‌ر به پارلمانی نۆروێژ(بۆ خه‌ڵاتی ئاشتی).
4- پینج کومیته‌ی نوبێل،که هه‌ر کامێکیان له سه‌ر یه‌کێک له خه‌ڵاته‌کان تۆژینه‌وه ده‌کا.(بۆ وێنه کومیته‌ی نۆروێژی بۆ خه‌ڵاتی ئاشتی).هه‌روه‌هاچوار ئه‌نیستیتو یان رێخراوه‌ی نوبێلیش پێکهاتووه که که هه‌ر کامێکیان بۆ یه‌کێک له چوار خه‌ڵاته‌کان ته‌رخان کراوه.
هه‌ر کام له‌و پێنج کومیته‌که‌ی نوبێل 3 تا پێنج ئه‌ندامی هه‌یه که لێژنه‌ی تایبه‌ت دیاریان ده‌کا.که‌س ناتوانێ خۆی ،خۆی دیاری بکا بۆ وه‌رگرتنی خه‌ڵاتی نوبێل.
ئه‌و که‌سانه‌ی که بۆیان هه‌یه که‌سێک بناسێنن بۆ وه‌رگرتنی خه‌ڵاتی نوبێل ،ئه‌و که‌سانه‌ن که پێشتر خۆیان خه‌ڵاته‌که‌یان وه‌رگرتبێ،- ئه‌ندامه‌کانی لێژنه‌ی دانی خه‌ڵات(هه‌ر یه‌که‌و له شاخه‌ی خۆیدا) پرۆفسۆره بلیمه‌ته‌کانی زانکۆ و ئه‌و که‌سانه‌ش که لێژنه‌ی دانی خه‌ڵاته‌کان هه‌ڵیانده‌بژێرن.
جیا له‌مانه، به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌و بنکه چاپه‌مه‌نیانه‌ی که به‌رهه‌می پاڵێوراوی خه‌ڵاته‌که‌ی چاپ کردبێ(له بواری ئه‌ده‌بیاتدا)وئه‌ندامانی به‌شێک له رێخراوه‌کانی پاڕڵمانی یان مافی نێونه‌ته‌وه‌یی(بۆ خه‌ڵاتی ئاشتی)ئه‌ندامانی پارڵمانه‌کان و کابینه‌کان(بۆ خه‌ڵاتی ئاشتی)
ئه وڵاتانه‌ی خه‌ڵاتی نوبێلیان وه‌رگرتووه
خاڵێکی جێی سه‌رنج ئه‌وه‌یه تا ساڵه‌کانی 1960له ناو هه‌موو وڵاتانی جیهاندا ته‌نیا 30 وڵات توانی بووی خه‌ڵاتی نوبێل وه‌ربگرێت.ئامریکا زێترین خه‌ڵاتی وه‌رگرتبوو.یانی له 325 خه‌ڵات 74 ی هی ئانریکا بوو.له دوای ئامریکا ئینگلیس
بوو که 50 خه‌ڵاتی وه‌رگرتبوو.ئاڵمان 49،فه‌رانسه 34 و سوئێد که خۆی ناوه‌ند و خاوه‌نی خه‌ڵاته‌که بوو 15 خه‌ڵاتی به‌ر که‌وتبوو.
وه‌ک له خشته‌که‌ی خواره‌وه‌دا ده‌بینن ساڵی 1914 ه‌و ساڵی 1918 که شه‌ڕێ جیهانی تێدا هه‌ڵاییساوه خه‌ڵات به که‌س نه‌دراوه و له قسان رایان گرتووه بۆ ساڵه‌که‌ی تر.
له ساڵه‌کانی 1940 تا 1943 دا خه‌ڵاتی ئه‌ده‌بیات و ئاشتی به که‌س نه‌درا.
جاری وا بووه خه‌ڵاتێک دراوه به دوو زانا کا له به‌ستێنێکی هاوبه‌شدا یان داهێنانێکی هاوبه‌شدا چالاکیان بووه.ئه‌گه‌ر تاقه‌تت بێ بیخوێنیه‌وه له خواره‌وه سه‌ر پێیی ئاماژه‌ی پێکراوه.
خه‌ڵآته‌کانی ئه‌ده‌بیاتی نوبێل له ساڵی 1901 ه‌وه تاکوو ئه‌مڕۆ ئه‌مانه‌ن:
ساڵ ناوی وه‌رگری خه‌ڵاته‌که وڵات زمان
1901 سالي پرۆدۆم prudhomme فه‌رانسا—فه‌رانسه‌وی
1902 تئودۆر مومسێن Mommsen ئاڵمان ---ئاڵمانی
1903 بيورنسترن بيورنسۆن Bjornson نۆروێژ __نۆروێژی
1904 1- فرێدريک ميسترال Mistral فه‌رانسه //ئه‌کیتنی
2- ژوزه ئاچێ گارا‌ي Echegaray ئیسپانيا //ئیسپانیایی
1905 هێنريک زينکۆويچ Sienkiewicz له‌هێستان //له‌هێستانی
1906 گيوسوئه کاردوچي Carducci ئیتاليا //ئیتالیایی
1907 راديارکيپلينگ Kipling ئینگليس //ئینگلیسی
1908 رودۆڵف کريستۆف ئیوکێن Eucken ئاڵمان //ئاڵمانی
1909 سێ‌لما لاگرلۆف Lagerlof سوئێد//سوئێدی
(یه‌که‌م ژنه که خه‌ڵاتی نۆبێلی به‌رکه‌وتووه ،هه‌ر وه‌ها یه‌که‌م ژنیشه که له ئاکادمی سوئێد به ئه‌ندام وه‌رگیراوه)
1910 پال يوهان لودويک هايسه Heyse ئاڵمان //ئاڵمانی
1911 موريس مه‌ترلينگ Maeterlinck بلژيک //فه‌رانسه‌یی
1912 گێرهارت هاوپتمان Hauptmann ئاڵمان //ئاڵمانی
1913 رابيند رانات تا گوور Tagore هیند //به‌نگاڵی
1914 خه‌ڵات نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵه‌که‌ی تر
1915 رۆمه‌ن رۆلان Rolland فه‌رانسه //فه‌رانسه‌یی
1916 وێرنێر فون هايدێنستام Heidenstam سوئێد //سوئێدی
1917-1- کارل ئادۆڵف گيلروپ Gjellcrup دانمارک //دانیمارکی
2- هێنريک پۆنتۆ پيدان Pontoppidan دانمارک //دامارکی(وادیاره یه‌کیان خه‌ڵاته‌که‌ی 1914 یه)
1918 خه‌ڵات نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵه‌که‌ی تر،به‌ڵام دواتر هه‌ر نه‌درا .
1919-خه‌ڵاتی ساڵی پێشوو که ده‌بوو له‌م ساڵه‌دا بدرێ به که‌سێک ،چاو پۆشی لێکرا له جیاتیان خستیانه سندووقی تایبه‌ت به ئاشتی و خه‌ڵاته‌که‌ی ئه‌م ساڵه‌شیان هه‌ر راگرت بۆ ساڵی داهاتوو.
1920 - کنوت هامسۆن Hamsun نۆروێژ ./نۆروێژی
* خه‌ڵاته‌که‌ی ساڵی پێشووش له‌م ساڵه‌دا درا به کارل . ف . ج ئیسپيتلێر Spitteler ی خه‌ڵکی سوئيس .
1921 آناتۆل فرانس France فه‌رانسا//فه‌رانسه‌یی
1922 ژاسينتۆ(یان خاسینتۆ)بناوێنته Benavente ئیسپانيا //ئیسپانیایی
1923 ويليام باتلێر يیتز Yeats ئيرله‌ند //ئینگلیسی
1924 ولادیسلاو ريمۆنت Reymont له‌هستان //له‌هستانی
1925 دیسانیش خه‌ڵات نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵه‌که‌ی تر
1926 خه‌ڵاته‌که‌ی ساڵی پێشوو که راگیرابوو له‌م ساڵه‌دا درا به بێرنارد شاو Shaw ی ئینگليسی و خه‌ڵاتی ساڵی 1926 یش نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵی دواتر
1927 خه‌ڵاته‌که‌ی ساڵی پێشوو که راگیرابوو له‌م ساڵه‌دا درا به خاتوو گراتزيا دلێدا Deledda ی ئیتاليایی و خه‌ڵاتی ساڵی 1926 یش نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵی دواتر .
. 1928 -- زيگريد ئاندێست(ئوندێست"یش ده‌ڵێن) Undest نۆروێژ//نۆروێژی
خه‌ڵاتی ساڵی 1927 یش له‌م ساڵه‌دا درا به هانري بێرگسۆن Bergson له فه‌رانسا
1929 توماس مان Mann ئاڵمان //ئاڵمانی
1930 سينکلێرلويس Lewis ئامريکا// ئینگلیسی
1931 ئه‌ريک ئاکسێل کارل فیلد Karlfeldt سوئێد(له ویکی پدیا دا به ئاڵمانی نووسراوه)
1932 جان گالزۆرسي Galsworthy ئینگليس/ ئینگلیسی
1933 ئیوان ئالکسيويچ بونين Bunin فه‌رانسا //رووسی(ئه‌وکات له روسیا ده‌رکرابوو)
1934 لوئيجي پيراندێللو Pirandello ئيتاليا /ئیتالیایی
1935 خه‌ڵات نه‌درا به که‌س،رایان گرت بۆ ساڵه‌که‌ی تر
1936 - يوجين ئو- نيل o- Neill ئامريکا// ئینگلیسی
خه‌ڵاته‌که‌ی ساڵی پێشوو که راگیرابوو نه‌درا به‌که‌س، له جیاتیان به‌شێکیان خسته سندووقی گشتیه‌وه و دوو له سێێ خه‌ڵاته‌که‌شیان خسته سندووقی تایبه‌ت به خه‌ڵاته ئه‌ده‌بیه‌کان.
1937 روژێ مارتن دوگار du Gard فه‌رانسا//فه‌رانسه‌یی
1938خاتوو پێرل س . باک Buck ئامريکا // ئینگلیسی
1939 فرانس ئيميل سيلانپێ ئا Sillanpaa فینلاند //فنله‌ندی
1940 خه‌لاتی ئه‌م ساڵ نه‌درا ،له‌جیاتیان به‌شێکیان خسته سندووقی گشتیه‌وه و دوو له سێێ خه‌ڵاته‌که‌شیان خسته سندووقی تایبه‌ت به خه‌ڵاتی ئاشتی.
1941 خه‌لاتی ئه‌م ساڵیش نه‌درا ،له‌جیاتیان به‌شێکیان خسته سندووقی گشتیه‌وه و دوو له سێێ خه‌ڵاته‌که‌شیان خسته سندووقی تایبه‌ت به خه‌ڵاتی ئاشتی.
1942 خه‌لاتی ئه‌م ساڵیش نه‌درا ،له‌جیاتیان به‌شێکیان خسته سندووقی گشتیه‌وه و دوو له سێێ خه‌ڵاته‌که‌شیان خسته سندووقی تایبه‌ت به خه‌ڵاتی ئاشتی.
1943 - خه‌لاتی ئه‌م ساڵیش نه‌درا ،له‌جیاتیان به‌شێکی پاره‌که‌یان خسته سندووقی گشتیه‌وه و دوو له سێێ پاره‌ی خه‌ڵاته‌که‌شیان خسته سندووقی تایبه‌ت به خه‌ڵاتی ئاشتی.
1944 يوهانس ويلهێلێم يێنسن Jensen دانمارک //دانمارکی
1945 خاتوو گابرێلا ميسترال Mistral شيلي //ئیسپانیایی
1946 هێرمان هێسێ Hesse سوئيس //ئالمانی
1947 ئاندرێ ژيد Gide فه‌رانسا //فه‌رانسه‌یی
1948 تی . ئیس .ئیليوت Eliot ئینگليس/ئامریکا // ئینگلیسی
1949 خه‌ڵات نه‌درا به که‌س،راگیرا بۆ ساڵه‌که‌ی تر
1950 - بێرتراندراسل Russell ئینگليس// ئینگلیسی
خه‌ڵاتی ساڵی 1949ش له‌م ساڵه‌دا درا به ويليام فاکنێر Faulkner له ئامريکا
1951 پان . ف . لاگرکوڤيست Lagerkvist سوئێد //سوئێدی
1952 فرانسووا مورياک Mauriac فه‌رانسا//فه‌رانسه‌یی
1953 سێر وينستۆن چرچيل Churchill ئینگليس // ئینگلیسی
1954 ئیرنست هه‌مينگواي Hemingway ئامريکا // ئینگلیسی
1955 هالدرو ف . لاکسنێس Laxness ئیسله‌ند //ئیسله‌ندی
1956 خوان رامون جيمنز Jimenez ئیسپانيا //ئیسپانیایی
1957 ئالبێرکامۆ Camus فه‌رانسا//فه‌رانسه‌یی
1958 بوريس پاسترناک Pasternak روسيا //رووسی(خه‌ڵاته‌که‌ی وه‌رنه‌گرت)
1959 سالواتور کوئاسيمۆدۆ Quasimodo ئیتاليا //ئیتالیایی
1960 سێن ژان پۆرس ( لێژێر) Porse - Leger فه‌رانسا //فه‌رانسه‌یی
1961ئيوا ئاندریچ Andirc يوگسلاوي //سيرب و کورۆواتی
1962 جان شتاين به‌ک Steinbeck ئامريکا // ئینگلیسی
1963 گيور گۆس سفر یس يۆنان //یونانی
1964 ژان پێل سارتر( خه‌ڵاته‌که‌ی وه‌رنه‌گرت ) Sartre فه‌رانسا//فه‌رانسه‌یی
1965 ميخائيل شۆلۆخۆف Sholokhov روسيا //رووسی
1966 1- نێلي ساکس سوئیس-ئاڵمان //ئاڵمانی
2- ساموئێل یوسف ئاگنون Agnon ئیسرائيل //عیبری
1967 ميگول ئانگۆل ئاستۆرياس(میخول ئانخول ئاستوریاس)Asturias گواتمالا /ئیسپانیایی
1968 ياسوناري کاواباتا Yasunari kawabata ژاپۆن //ژاپۆنی
1969 ساموئێل بێکت S . Beckett ئيرله‌ند //فه‌رانسه‌یی-ئینگلیسی
1970 ئالکساندرسولژنيتسين A . Slzhenitsyn یه‌کیه‌تی سۆڤیه‌ت//رووسی
1971 پابلۆ نێرۆدا P . Neruda شيلي //ئیسپانیایی
1972 هاینريش بول Heinrich Boll ئاڵمانی رۆژاوای ئه‌وکات //ئاڵمانی
1973 پاتريک وايت Patrick White ئوستراليا //ئینگلیسی
1974 ئێويند جانسون Eyvind Johnson سوئێد
ئه‌دمۆند(هاری) مارتينسون E . Martinson سوئێد //سوئێدی
1975 یوجنيو مونتالێ Eugenio Montate ئيتاليا //ئیتالیایی
1976 سائول بلوو Saul Bellow ئامريکا –کانادا// ئینگلیسی
1977 ويسێنت ئالکساندر(ویسنته ئالێ ئیخاندرێ) Vicente Aleixandre ئیسپانيا //ئیسپانیایی
1978 ئیسحاک باشويس زینگێر Isaqe Bashevis ئامريکا-له‌هستان (له دایک بووی له‌هستان ) // ئینگلیسی
1979 ئۆديسه ئێليتيس Odysseus Elytis يۆنان //یونانی
1980 چسلاو ميلوش Czeslaw Milosz ئامريکا –له‌هستان(له دایک بووی له‌هستان ) //له‌هستانی
1981 ئیلياس سێنتی Elias Cenetti ئینگليس (به ره‌چه‌ڵه‌ک بولغاری ) // ئینگلیسی
1982 گابريه‌ل گارسيا ماركز Gabriel Garcia Marques مکزيک (به ره‌چه‌ڵه‌ک کلومبيایی) //ئیسپانیایی
1983 ويليام گۆڵدينگ William Golding ئینگليس // ئینگلیسی
1984 يارۆسلاڤ زايفێرت Jaroslav Seifert چک ئوسلواکي //چێکی
1985 کلۆد سيمۆن Claude simon فه‌رانسا //فه‌رانسه‌یی
1986وۆل سۆينکا Wole Soy inka نيجريا // ئینگلیسی
۱۹۸۷ ژووزێف برۆدسكي JOSEPH BRODSKY رووسیا –ئامریکا//رووسی-ئینگلیسی
۱۹۸۸ نه‌جيب مه‌حفووز NAGUIB MAHFOUZ مسر //عه‌ره‌بی
۱۹۸۹ كامیليۆ خوزه سیلا CAMILO JOSe CELA ئیسپانيا //ئیسپانیایی
۱۹۹۰ ئۆكتاويۆ پاز OCTAVIO PAZ مكزيك //ئیسپانیایی
۱۹۹۱ نادين گۆرديمێر NADINE GORDIMER ئافریقای باشوور// ئینگلیسی
۱۹۹۲ درێك والكۆت DEREK WALCOTT هیند (سنت لووسیا)// ئینگلیسی
۱۹۹۳ تۆني موريسۆن TONI MORRISON ئامريكا // ئینگلیسی
۱۹۹۴ كێنزا بورۆ ئوو ئێ KENZABURO OE ژاپۆن //ژاپۆنی
۱۹۹۵ سيمۆس هيني SEAMUS HEANEY ئیرله‌ند// ئینگلیسی
۱۹۹۶ ویسيلاوا ژيمبۆرسكا WISLAWA SZYMBORSKA له‌هستان//له‌هستانی
۱۹۹۷ داريۆ فۆ DARIO FO ئیتالیا//ئیتالیایی
۱۹۹۸ خوزێ ساراماگۆ JOSE SARAMAGO پورته‌غال//پورته‌غاڵی
۱۹۹۹ گۆنتر گراس GUNTER GRASSئاڵمان //ئاڵمانی
۲۰۰۰ گائۆ ئی . ژينگ جيان GAO XINGJIAN چين -فه‌رانسا//چینی
۲۰۰۱ ویدیادار سوراجپراساد نایپال V. S. NAIPAUL ترینیداد و توباگۆ- ئینگلیس// ئینگلیسی
۲۰۰۲ ئیمرا كرتيش IMRE KERTESZ مه‌جارستان//مه‌جاری
۲۰۰۳ جان مه‌کسوێل کوئنزی John Maxwell Quenzi ئافريقاي باشوور// ئینگلیسی
۲۰۰۴ ئالفریدا ییلینک Elfriede Jelinek ئوتریش /ئاڵمانی
۲۰۰۵ هارۆڵد پینتر Harold Pinter بریتانیا ئینگلیسی
۲۰۰۶ ئورهان پامووک Ferit Orhan Pamuk تورکیه ترکی ئیستانبووڵی
2007 دوریس لیسینگ (Doris Lessing) ئینگلیس ئینگلیسی
(له دایکبووی شاری کرماشانه و به‌رێزه‌وه یادی کۆڵانه‌کانی کرماشان ده‌کات)
2008 ژان ماری گوستاو لۆگزبۆو (Jean-Marie Gustave Le Clézio فه‌رانسا
2009 هێرتا موولێر (Herta Müller) به ڕه‌چه‌ڵه‌ک رۆمانیاییه ئاڵمانی
2010 ماریۆ بارگاس یووسا Jorge Mario Pedro Vargas Llosa)) پێرۆ
--------------------------------------
سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی ویکیپێدیای فارسی و کوردی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
بۆ دانانی بۆچوون سه‌ره‌تا نام/آدرس اینترنتی
یان ئه‌گه‌ر ناتهه‌وێ بناسرێی { ناشناس }هه‌ڵبژێره و پاشان له سه‌ر - انتشار نظر- کرته بکه